quarta-feira, 2 de novembro de 2016

Los efectos del seísmo de Lisboa de 1755 sobre el patrimonio monumental de Galicia

Ces Fernández, Begoña: Los efectos del seísmo de Lisboa de 1755 sobre el patrimonio monumental de Galicia. Tesis doctoral UDC 2015. Director: Ramón J. Yzquierdo Perrín. Titor: José Ramón Soraluce Blond. Universidade da Coruña, Escola Técnica Superior de Arquitectura, Departamento de Composición, 2015. 3 volumes. ISBN: 978-84-608-5619-1.


Begoña Ces Fernández, Arquitecta e Máster en Rehabilitación Arquitectónica pola Universidade da Coruña, defendeu en decembro de 2015 a súa tese de doutoramento, resultado dunha investigación desenvolvida durante os últimos cinco anos, na que estudou, dende o punto de vista construtivo e arquitectónico, os efectos do coñecido como O Gran Terremoto de Lisboa do 1 de novembro de 1755 sobre o patrimonio monumental galego.
Obra dispoñible para a súa consulta no repositorio institucional da Universidade da Coruña, na seguinte ligazón permanente: http://hdl.handle.net/2183/15902
A orixe deste proxecto de investigación estivo no estudo da evolución arquitectónica e os procesos de destrución e rehabilitación da igrexa do mosteiro cisterciense de Santa María de Melón, dado que nos estudos histórico-artísticos e arqueolóxicos realizados neste monumento aparecía unha mención a que resultara danada polas sacudidas sísmicas producidas na mañá do primeiro de novembro de 1755. Coa intención de documentar con maior detalle cal podería ser o alcance destes danos e comparalos cos producidos noutros edificios do seu entorno xeográfico, iniciouse unha pescuda por diversos fondos arquivísticos na procura de testemuñas sobre o sucedido. O traballo tamén incluíu a busca das evidencias construtivas que aínda se puidesen conservar dos danos e das rehabilitacións e reconstrucións realizadas no patrimonio afectado polo tremor de terra. Con este traballo péchase a investigación iniciada no ano 2008 sobre o mosteiro de Melón, pero os resultados e conclusións obtidas e plasmadas na tese non supoñen un punto final senón que abren novas liñas de investigación sobre os efectos dos terremotos no patrimonio monumental galego e sobre a propia historia sísmica do noroeste da península Ibérica.
O traballo está dividido formalmente en tres volumes cuxa lectura é independente pero tamén complementaria:
-  O primeiro volume establece os obxectivos, convencións e criterios metodolóxicos da investigación desenvolvida, e sintetiza os resultados das análises e estudos realizados sobre o patrimonio monumental. A documentación recompilada e estudada permitiu concluír que este tremor de terra foi un evento extraordinario na sismicidade galega, que causou danos xeneralizados no patrimonio monumental pero que só nuns poucos casos chegou a provocar a ruína inmediata das construcións. A partir dos datos dispoñibles e o estudo da evolución histórica dos edificios, dedúcese que foron as deficientes condicións previas dalgúns destes monumentos e a intensa actividade sísmica que o terremoto desencadeou nos anos posteriores os que agravaron as lesións e que, como consecuencia deste agravamento, a meirande parte das edificacións deberon ser obxecto de reconstrucións parciais ou totais e algunhas delas acabaron por ser abandonadas e sucumbir ao paso do tempo. 
-  No segundo volume inclúense os estudos individuais de cada un dos elementos do patrimonio monumental galego obxecto de análise na tese, nos que se realiza un repaso da súa historia construtiva anterior e posterior ao terremoto de 1755 e se analizan as lesións e patoloxías que puideron presentar como consecuencia do mesmo.

Contén en total os estudos de 37 edificacións relixiosas, civís e militares, repartidas pola xeografía galega, das que se atoparon probas documentais de que se viron afectadas polo terremoto e os doutras 6 construcións singulares nas que existen sospeitas fundadas de que tamén sufriron danos como consecuencia dos tremores de terra de mediados do século XVIII. Os textos van acompañados de reportaxes fotográficas destas edificacións e a súa contorna, así como planos e debuxos con indicacións das lesións observadas.

Neste segundo volume pódense atopar os estudos realizados sobre varias construcións da comarca do Ribeiro: o mosteiro de Santa María de Melón, as igrexas parroquiais de Santa María de Castrelo de Miño (antigamente Santa María de Ponte Castrelo) e de San Paio de Ventosela, A Ponte Castrelo (hoxe desaparecida e que cruzaba o río Miño nas inmediacións do actual encoro de Castrelo de Miño) e a igrexa do convento de San Domingos de Ribadavia.

-   O terceiro volume corresponde a un anexo documental no que se revisa o repertorio de terremotos sentidos en Galicia entre os anos 377 a.C. e 1855. Neste volume recompílanse as transcricións de documentos manuscritos que dan noticia de terremotos sentidos en Galicia, especialmente numerosos no caso do terremoto de 1755, e recupéranse, así mesmo, outras novas e textos sobre outros tremores de terra que aínda non foran tidos en conta nos estudos de perigosidade sísmica do noroeste peninsular.

 Begoña Ces Fernández
 



Moitas grazas a Begoña Ces pola súa colaboración neste blogue e pola doazón á Biblioteca do Museo dunha copia en papel da parte relativa aos efectos do Gran Terremoto de Lisboa no patrimonio arquitectónico da comarca do Ribeiro, e unha copia de CD-ROM da súa tese.

Bibliografía de Begoña Ces Fernández: 

-"Santa María de Melón: crónica de un estrago". Boletín Auriense. 2008-2009, tomo 38-39, p. 115-154. ISSN: 0210-8445.

-"Estudio de las consecuencias de los terremotos de mediados del siglo XVII [sic XVIII] sobre el patrimonio monumental de Ourense". Diversarum rerum (Revista de los Archivos Catedralicio y Diocesano de Ourense) y de los Amigos de la Catedral de Ourense. 2012, n. 7, p. 335-357. ISSN: 2271-5769.

-"Reconstrucción de la Torre del Reloj tras el terremoto de 1755". Anuario Brigantino. 2015, n. 38, p. 365-390. ISSN: 1130-7625.

quarta-feira, 24 de agosto de 2016

"As pantomimas da Istoria" comedias soltas do Depósito Meruéndano

Dentro do Depósito Bibliográfico e Documental Meruéndano, conservado no Museo Etnolóxico, encontramos 58 comedias soltas, a maioría editadas no século XVIII e XIX, ainda que hai un número considerable que non teñen data, de autores variados e algúns tan reprentativos do "Siglo de Oro" como Calderón de la Barca ou Lope de Vega.

Que son as comedias soltas?

Entre as moitas definicións que dan os diferentes estudos podemos decir que unha comedia solta é un impreso individual en forma de folleto, que recolle unha obra teatral e que ten as seguintes características:

-unidade separada, tipo folleto, en formato 4º
-repartida en catro ou cinco pregos
-que case sempre teñen unha soa obra teatral
-sen portada propiamente dita, cunha cabeceira na metade superior da primeira páxina, co título da obra precedido das fórmulas “Comedia Famosa” ou “Famosa Comedia”, as veces o nome do autor e tradutor e o “dramatis personae”.
-o texto vai case sempre en dúas columnas
-como as imprentas publicaban en serie as obras de diversos autores por iso levan un número na parte superior esquerda, na parte dereita o número da páxina ou folla e sempre levan un colofón o final da obra.

O material non é de moi boa calidade, utilízanse tipos de imprenta desgastados, polo tanto a impresión é de mala calidade, sen tapas protectoras, con fallos de numeración e de tipografía de aí que foran de baixo custe. Parece que ían destinados a un público popular e que eran documentos para usar e tirar “ephemera”.

A maioría destas comedias tiñan unha importante compoñente relixiosa, sobresaen as historias sagradas e bíblicas, así como comedias de santos, pero tamén de acontecementos históricos.

Estas comedias soltas axudan a coñecer a historia da imprenta. A abundacia de impresións, que se conservan de distintos lugares e anos, supón que estas obras teatrais foron un bo negocio editorial na época e evedencia a importancia do teatro na vida social.
58 comedias soltas nun biblioteca partícular, coma a de Meruéndano, en Ribadavia, é indicativo da afección pola la lectura teatral nunha vila con tanta historia teatral, o que vén a demostrar de onde procede esa afección que ainda perdura. 


En Ribadavia estas comedias representábanse na festa do Corpus Christi e durante as festas patronais da Virxe do Portal, como indica Samuel Eiján no seu libro Historia de Ribadavia y sus alrededores (p. 402-410), apunta que según o Extracto de las funciones q. e tiene el Amo de esta Villa  “Algunos días antes de las fiestas del Portal dos Capitulares dan los papeles de la Istoria” continúa decindo Samuel Eiján “o sea de la pantomima o representación escénica que había de tener lugar al aire libre”  Leopolodo Meruéndano Airas no seu libro El fuero Municipal de Ribadavia (pax. 37) relaciona esta tradición coa historia do pobo hebreo "La Historia, constituyendo una evidente reminiscencia del pueblo judáico, que aquí vivió" e describe a festa e a comedia que se representaba en Ribadavia nos primeiros días de setembro: "Consistía ese número en una pantomima, representando ... un hecho de la historia del pueblo hebreo ... en cuya pantomima tomaban parte muchos vecinos de la villa ...". 

comedia solta anotada, Depósito Meruéndano

A Comedia famosa. La prudente Abigail de don Antonio Enriquez Gómez de temática xudea describe a representación na época do rey Saúl, no exemplar conservado no Depósito de Meruéndano (Valencia: Imprenta de la Viuda de Joseph Orga, 1762) aparece anotado en moitas das súas follas, como se pode ver na fotografía, o que nos fai pensar que pode ser unha das "pantomimas" daquela "Istoria" que se representaba durante as Festas do Portal, a principios do mes de setembro.

Como indica Luciana Rodríguez Rodríguez no editorial do Boletín nº 19 O Ribadaviense na istoria editado pola Fundación Festa da Istoria (distribuído de balde na celebración da Festa da Istoria), no exemplar da comedia: Sélico y Berisa: comedia en dos actos de D. Gaspar Zavala y Zamora, de 1799 do Depósito Meruéndano, aparece anotado a man: "Representada en Ribadavia el 11 septiembre 1824". Neste mesmo Boletín nº 19 José Luis Chao no artigo: "O retorno da Becha Uxía (coquetriz de Ribadavia) (Corpus Christi 1437-1868)" fai tamén referencia a estas comedias que se representaban en Ribadavia como nome de "Istoria".

Dar as grazas ao colaborador do Museo Etnolóxico, José Ramón Estévez, porque sempre nos aporta documentación e datos sobre a historia local, tamén no tema destas obras de teatro que se representaban na Istoria.



BIBLIOGRAFÍA:

sobre as comedias soltas:

-Dixitalización de comedias soltas do Museo Nacional del Teatro: http://bvpb.mcu.es/museos/es/consulta/resultados_navegacion.cmd?busq_autoridadesbib=BVPB20100046715

-Cerezo Rubio, Waldo e González Cañal, Rafael: Catálogo de comedias sueltas del Museo Nacional de Teatro de Almagro. Alicante : Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes, 2011. Reprodución orixinal: Edición dixital a partir de Madrid, Centro de Documentación Teatral-Universidad de Castilla la Mancha, 1994.


sobre as comedias da Istoria en Ribadavia:

-Eiján, Samuel: Historia de Ribadavia y sus alrededores. Lugo: Alvarellos, 1981. (Ed. facs. de Madrid : 1920 (Establecimiento Tipográfico de San Bernardo, 1920) (paxs. 402-410, especialmente nas paxs. 406-407).

-Meruéndano Arias, Leopoldo: El fuero Municipal de Ribadavia. Orense: Imprenta de A. Otero, 1909 (pax. 37).

-Hernández Figueiredo, José Ramón e González Cougil, Ramiro: Ribadavia y el santurario del Portal. Santiago de Compostela : Institutuo Teológico Compostelano, 2008 (paxs.236-264 especialmente nas paxs. 254-255 indicando que a tradición do teatro en Ribadavia está documentada desde o s. XVIII).

-O Ribadaviense na Istoria nº 19, 2016  (pax. 1 Editorial asinado por Luciana Rodríguez Rodríguez, pax. 9 artigo de José Luis Chao).

-Sierra Rodríguez, Xosé Carlos:  A Festa da Istoria de Ribadavia. Relato, Invención, Vivencia. Portvgalia, Nova Série, vol. 36, Porto, DCTP-FLUP, 2015, pp. 277-294

-González Montañés Julio I: Teatro en Galicia. Noticias de representaciones hasta 1750. Istorias. En: Teatro y espectáculos públicos en Galicia. De los orígenes a 1750.