quarta-feira, 24 de outubro de 2018

Unha doazón de patrimonio bibliográfico

No ano 2017, grazas a Juan Bande, que foi durante anos presidente da Asociación de Amigos do Museo e do Conxunto Histórico de Ribadavia (AMECHIR), como bibliotecaria do Museo Etnolóxico fun convidada a visitar o fogar de  Libia Romero Orosa e Manuel Puga Alonso, pois ademais dunha exquisita e interesante biblioteca particular tiñan conservados con excelente esmero varios exemplares de patrimonio bibliográfico. Libia e Manuel quixeron que ese patrimonio bibliográfico estivera depositado, conservado e de acceso a toda xente que tivese interese nel, por iso fixeron unha doazón a unha institución pública, como o Museo Etnolóxico, que permite todo iso.


A través  deste artigo pretendemos darlle a difusión que merece esta doazón.

Trátase dun conxunto particular de patrimonio bibliográfico constituído por revistas ilustradas, revistas satíricas, dicionarios enciclopédicos e partituras musicais, todos eles editados no século XIX e que, en tanto que representativos da sociedade da época, ilustran o tipo de edición, publicación e encadernación dese tempo.

Esta doazón conserva algún dos títulos representativos das revistas ilustradas do século XIX e comenzos do século XX: El Museo de Familias, ó Revista Universal, Almanaque-álbum de la Ilustración, La Ilustración Española y Americana, que naquel momento circulaban, na época de esplendor deste tipo de prensa, e non só senón tamén de todo tipo de prensa periódica. Segundo estatísticas da prensa periódica en España en 1888 había en circulación 1128 títulos, o que nos obriga a considerar este tipo de documentos a hora de facer un estudo histórico, antropolóxico e sociolóxico da vida política, económica e cultural do século XIX e primeiro terzo do sécúlo XX, pois as temáticas eran moi variadas.
Durante o século XIX e o primeiro terzo do século XX as revistas ilustradas permitiron a formación e a información da poboación, permitindo que os feitos e ideas do momento chegaran "ás masas". As ilustracións desta prensa axudaban a entender o texto e a documentar as ideas que se intentaban transmitir. Segundo autores como Martínez Moro estas revistas ilustradas teñen un "preponderante papel cultural como catálogo visual do mundo moderno", documentos da antropoloxía visual. Nas revistas ilustradas do século XIX podemos ver o cambio no tipo de imaxe do gravado á estampa e ao debuxo á fotografía pasando polo fotogravado. 

La Ilustración Española y Americana (1869-1921) unha das revistas ilustradas máis importantes de  España sobre todo entre 1800 e 1900. Nestas revistas teñen valor documental e artístico os seus gravados, fotogravados e fotografías, estes exemplares da doazón están completos, o que lle engade valor bibliográfico pois en moitas ocasións aos números que se conservan fáltanlle os gravados, pois estas imaxes eran verdadeiras creacións artísticas. Nesta revista según a bibliografía aparecen as primeiras imaxes reproducidas mediante fotogravado. A partir de 1892 xa se introduce a fotografía. Esta doazón axuda a seguir completando a colección con outros fondos e depósitos do Museo que tamén teñen algún número desta revista.

As revistas satíricas no século XIX realizaron, con artigos literarios irreverentes, un ataque frontal á política, sociedade, cultura e relixión do momento, unha das máis populares foi: FR. Gerundio. Periódico satírico de política y costumbres (1837-1842) que naceu en León en 1937, nesta doazón consérvanse os números do tercer trimestre de finais de 1937 e o cuarto cuatrimestre de principios de 1838 correspondentes a esa primeira época en León e previo ao seu traslado a Madrid, neste momento ten o nome de: Fr. Gerundio, periódico de León, ademais de case todos os números do ano 1940 encadernados por trimestres (falta un trimestre julio, agosto, setembro), e un trimestre de 1941. 
 Esta revista satírica foi dirixida é escrita polo historiador Modesto Lafuente y Zamalloa que escribiu a monumental Historia General de España. Esta revista é unha sátira contra a incompetencia dos políticos. Tivo moito éxito na súa época, as suscricións foron aumentando desde o comezo, podían facerse desde moitos puntos de España incluída Ourense, algúns números incluso tiveron reedicións. Segundo o propio Lafuente os suscritores eran de todas as clases sociais. Moitos estudosos consideran esta revista unha das obras que inician a idade de ouro do xornalismo satírico-político, costumbrista e literario da histora da prensa en España. Baroja considera a Modesto Lafuente como un pioneiro da socioloxía en España.

Diccionariogeográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones deultramar de Pascual Madoz dos 16 volúmes da obra de Madoz, nesta doazón consérvanse 7 volumes, a pesares de non estar completa a obra é necesaria a súa conservación sobre todo porque é a edición orixinal dos anos 40 do século XIX e forma parte do patrimonio bibliográfico tanto de España como de Galicia. 
Partituras de zarzuela 
Nesta doazón tamén se conserva con encadernación en cartoné unha colección de partituras de música variada destacando as zarzuelas, de importantes editores de música do século XIX como Casimiro Martín ou Joaquín Gaztambide do que tamén hai varias partituras das que é autor. Algunhas das partituras teñen selos ou ben troquelados ou ben en tinta, incluso algunhas con dous selos de Gaztambide e Casimiro Martin. Ambos tiveron unha importancia fundamental na restauración e na eclosión da zarzuela, popularizandoa por toda España e polo mundo, Gaztambide coas súas composicións e Casimiro Martín coa edición das partituras sobre de todo reducións para canto e piano de moitas das zarzuelas que se ían estrenando. Esta colección particular de partituras de distintos actos e reducións para canto ou piano son un exemplo desa época, mediados do século XIX, na que se recupera, restaura e ronova un xénero artístico español como é a zarzuela que estaba en momentos baixos. Ainda que as partituras non teñen data de publicación os selos tanto de Gaztambide como de Casimiro Martín axúdannos a aproximar a datación das edicións na segunda metade do século XIX. 
 A nosa valoración desta doazón:
Segundo o artigo 110 da lei 5/2016, do 4 de maio, do patrimonio cultural de Galicia, todos os exemplares desta doazón tanto as revistas ilustradas e satíricas como as novelas teñen a consideración de patrimonio bibliográfico, ben por tratarse de edicións anteriores a 1901, ben polas súas características singulares que lles outorgan carácter único (v.gr. ex libris), polo que cabe a obriga da súa conservación. 
Hai que considerar tamén a calidade e o bo estado de conservación das encadernacións de todos os exemplares, pensamos que en todos os volumes é a encadernación orixinal, en cartoné con lombo en pel.
Destacar o bo estado de conservación de todos os exemplares doados, exceptuando algunhas marcas de xilófagos sobre todo no papel nalgunhas follas moi puntuais, sen perda no texto e que non acusan visiblemente o seu deterioro xeral.
 
O conxunto da doazón é representativo da variada edición do século XIX: revistas ilustradas, satíricas, novelas, partituras de zarzuela e dicionarios enciclopédicos.

Todos son documentos necesarios a ter en conta nos estudos sociolóxicos, históricos e artísticos desta época, pois a través de texto ou de imaxe reflectían ben unhas ideas ou ben os feitos políticos, económicos, sociais e culturais. 

En Libia e Manuel, queremos representar, neste 24 de outubro Día da Biblioteca, a todas as persoas que xenerosamente se acercan ás institucións públicas para facer doazóns, desta maneira transforman un patrimonio privado en patrimonio público. Moitas grazas por confiar nas bibliotecas públicas para a custodia e difusión do patrimonio bibliográfico.

quarta-feira, 7 de fevereiro de 2018

Arquitectura popular española de Carlos Flores

Carlos Flores (1979). Arquitectura Popular Española. Editorial Aguilar.
Uns breves comentarios


A monumental publicación de Carlos Flores (Ocaña, Toledo, 1928), titulada Arquitectura Popular Española e editada en 1973 por Aguilar, foi froito sazonado de dez anos de traballo de campo resultado dun periplo polas diferentes terras e comarcas de España comezado polo autor nos anos sesenta do século XX. Atopámonos diante da obra dun arquitecto formado baixo o maxisterio de Torres Balbás, responsable en boa medida da empresa acometida por Flores, que recoñece a débeda contraída co seu mestre.
    


Carlos Flores explica no limiar do primeiro tomo a razón de se converter en descritor dos núcleos, lugares e construcións que identifica e cataloga e, ao tempo, en fotógrafo que rexistra e retrata as imaxes que esculca e recolle. Lembrando a Torres Balbás (1888-1960), xustifica o carácter individual do traballo realizado, reivindicando a necesidade dun tratamento multidisciplinar e interdisciplinar para lograr unha análise doada e unha interpretación densa e polo miúdo dun fenómeno tan amplo e complexo.
Certamente esta obra reflicte a condición marxinal dos estudos etnográficos nos foros académicos da época e o descoñecemento xeralizado do traballo de tantos e tantos folkloristas, etnógrafos e etnólogos da península ibérica da primeira mitade do século XX e das súas numerosas e misceláneas publicacións.
O achegamento ás distintas formas de poboamento e á diversidade do habitat das diferentes áreas xeográficas ibéricas foi na primneira mitade do século XX un labor acometido principalmente por xeógrafos, deixando singular pegada Juan Dantín Cereceda (1881-1943), o introdutor da xeografía rexional en España e figura clave na elaboración metodolóxica da ciencia xeográfica e autor dun fermoso libriño titulado Cómo se enseña gerografía publicado pola Revista de Pedagogía (1923). Dantín publicou un interesante ensaio relativo a Galicia –titulado Distribución geográfica de la población en Galicia (1925)- cicais o primeiro achegamento con metodoloxía científica ás cuestións demográficas, de tanta incidencia nas dinámicas de organización do espazo xeográfico e nas pautas de poboamento. Dantín é igualmente innovador no relativo á correlación entre os factores fisioxeográficos e a estrutura de aproveitamento dos solos para a configuración das paisaxes reintroducindo na xerga xeográfica a noción de “antropoxeografía” utilizada no XIX por Ratzel e que tanta influencia tivo nos xeógrafos e etnógrafos galegos da xeración Nós (v. gr. Otero e Risco), coetáneos todos eles de Juan Dantín.

Carlos Flores coñece e aproveita, da man do seu mestre Torres Balbás, a obra clásica doutro arquitecto, García Mercadal, autor da obra pioneira titulada La casa popular en España, editada por Espasa-Calpe en 1930 e, sen dúbida a primeira síntese sobre o tema e fonte, da que todos, Carlos Flores incluído, beberon. Esta obra e o capítulo publicado no tomo III polo seu mestre Torres na obra colectiva Folklore y Costumbres de España (1946) constitúen os referentes fundametais de Carlos Flores que cita como autoridade internacional nos estudos de arquitectura popular a Amos Rapoport, autor de dúas obras centrais –Aspectos humanos de la forma urbana e Vivienda y Cultura-, a segunda utilizada por Flores como referente das súas reflexións sobre o carácter e o contido do popular.

No seu conxunto esta obra non deixa de seren un traballo de arquitecto, concernido polos postulados da súa disciplina profesional e influído obrigadamente polos marcos analíticos e interpretativos do coñecemento arquitectónico. Resulta un traballo profundamente honesto, carente desa interdisciplinariedade que o mesmo autor bota en falta e que se plasma no feito de asentar os seus xuizos e observacións sobre o traballo de xeógrafos e arquitectos. Só dous etnólogos son citados, Caro Baroja e Violant i Simorra, un para as valoracións realizadas sobre Vasconia e os seus “caseríos” e o outro como fonte para afondar nas expresións construtivas das rexións pirenaicas. No tomo que trata o mundo insular canario cita tamén a Diego Cuscoy, autor moi respectado nos foros antropolóxicos
No tomo dedicado a Galicia, o segundo, non hai referencias a Angel de Castillo, autor do primeiro traballo etnográfico sobre a arquitectura da montaña luguesa, publicado en 1913 no tomo VII do Boletín da Real Academia Gallega e tampouco aos traballos do Seminario de Estudos Galegos ou ao tomo II da Historia de Galiza publicado pola editorial Nós en 1962, que contén a grande síntese de Xaquín Lorenzo sobre a casa e a arquitectura popular. Non aparece referencia algunha á Geografía de España, en 4 tomos, coordinada por Otero Pedrayo e editada en 1955 polo Instituto Gallach e obra dotada dun abondoso corpus fotográfico.
A obra observa un enfoque combinado tipolóxico e xeográfico, trazado mediante un percorrido itinerario no que se destacan e describen as singularidades formais e construtivas dos distintos elementos examinados.
Cómpre salientar a extraordinaria calidade das fotografías e a fecundidade analítica que ofrece a súa visión. Tería un enorme interese revisitar e fotografar hoxe os mesmos elementos reproducidos na obra e sometelos a unha análise comparativa propiamente etnoantropolóxica, manexando para tal labor obras –no caso concreto de Galicia- como As construcións da arquitectura popular. Patrimonio etnográfico de Galicia, da autoría de Manuel Caamaño e editada en 2003 polo Colexio de Arquitectos técnicos e aparelladores de Galicia.

Trátase, sen dúbida, dunha obra desaproveitada e susceptifble dunha revisión etnográfica, que trascendera os límites da xeografía e da arquitectura, sen abeirar os significantes e os significados destas dúas disciplinas.


Xosé C. Sierra Rodríguez


Moitas grazas a Xosé C. Sierra Rodríguez por esta reflexión sobre a obra de Carlos Flores.
Até o 28 de febreiro de 2018 pódese ver no Museo Etnolóxico a exposición: «Miradas á Arquitectura Popular en España: a colección Carlos Flores no Museo Etnográfico de Castilla y León» producida polo Museo Etnográfico de Castilla y León (Zamora), comisariada por Ruth Domínguez Viñas e Emililo Ruiz Trueba.